نقش بصره در روابط ایران و عثمانی از معاهده زهاب تا معاهده دوم ارزروم 1049-1263 ه-قˆ1639-1847 (م)

توسعه روابط خارجی ایران از دوره صفویه یکی از موضوعات مهم تاریخ ایران است . در این میان روابط ایران و عثمانی جایگاه ویژه ای دارد که تقریبا با جنگ و جدل همراه بود و منطقه بین النهرین به ویژه بندر بصره یکی از موارد اختلاف دو کشور به شمر می رفت . موقعیت مهم بندر بصره به عنوان بندر تجاری بین النهرین و واسطه تجارت اروپا با شرق همچنین عواید چشمگیر اقتصادی آن باعث توجه حکومت عثمانی به آن شهر شد. از طرفی بصره همواره رقیب اقتصادی بنادر ایران به شمار می رفت از این رو پادشاهان ایران با زوال تجارت و بازرگانی بنادر جنوب کشور به نفع بصره، این شهر را مورد حمله قرار می دادند. با عقد معاهده زهاب (1049 ه-قˆ1639م) بین ایران و عثمانی، بصره به طور رسمی در قلمرو عثمانی قرار گرفت ولی اندیشه باز پس گیری آن نزد ایرانیان همواره زنده ماند. ورود کمپانی های تجاری کشورهای اروپایی به خلیج فارس ، اختلاف ایران و عثمانی را تشدید کرد که تجارت بصره یا بنادر جنوب ایران موضوع این اختلاف بود. تازش های پی درپی سپاه ایران به بصره در طول حکومت های صفوی، افشار و زندیه بیانگر عزم ملی ایرانیان برای بازپس گیری بصره بود که سرانجام در اواخر حکومت کریم خان زند به نتیجه رسید. بعد از این رویداد، بصره اهمیت اقتصادی خود را به نفع بنادر جنوب ایران به ویژه بوشهر از دست داد. در دوره قاجار اختلافات ایران و عثمانی به عقد معاهده اول ارزروم (1238 ه-قˆ1823م) و معاهده دوم ارزروم (1263ه-قˆ1847م) انجامید و تا حد زیادی اختلافات ایران و عثمانی درباره بصره و به طور کلی بین النهرین به پایان رسید. این رساله شامل یک مقدمه و پنج فصل با روش کتابخانه ای و استفاده از منابع فارسی، عربی و انگلیسی تدوین شده که امید است روشنگر بخشی از مجموعه روابط دو کشور باشد. بی شک آگاهی کامل از روابط ایران و عثمانی مستلزم تدوین چنین مجموعه ای در آینده می باشد که تاکنون تحقق نیافته است .